Η πλούσια ιστορική διαδρομή της Δαύλειας ανά τους αιώνες έχει αφήσει πολλά αξιοθέατα ως κληρονομιά στις επόμενες γενιές. Το κάστρο της Δαύλειας όπως έχει επικρατήσει να ονομάζεται το κυκλώπειο οχυρό φρούριο, η αλλοτινή ισχυρή Ακρόπολη της η οποία υψώνεται επάνω σε βράχο στα νότια του οικισμού της, σε απόσταση μόλις 15' από αυτόν με τα πόδια. Η Δαυλίδα ήταν η δεύτερη (μετά τον Πανοπέα) πόλη που συναντούσε κανείς σε φωκικό έδαφος, στο δρόμο από τη Χαιρώνεια της Βοιωτίας προς τους Δελφούς. Η απόσταση από τον Πανοπέα δεν είναι μεγαλύτερη των 6 χιλ. Η παρουσία της ακρόπολης ήταν έντονη σε όλες τις ιστορικές στιγμές της περιοχής. Η βάση του τείχους φαίνεται να χρονολογείται από την εποχή των Πελασγών, οπότε το τείχος έχει μακραίωνη παρουσία από την προϊστορική εποχή. Είναι χτισμένο με πολυγωνικές και ορθογώνιες πέτρες. Το σχήμα του τείχους είναι κυκλικό και η μοναδική είσοδός του στη βορειοδυτική πλευρά προστατεύεται από δύο πύργους. Από αυτούς ο ένας μόνο (ο αριστερός καθώς ανεβαίνουμε) ανήκει στο αρχικό τείχος, ενώ ο δεξιός είναι μεταγενέστερο μεσαιωνικό κτίσμα. Το κτίσμα αυτό, καθώς και άλλα μεσαιωνικά, μαρτυρούν τη μακραίωνη χρήση της Ακρόπολης της Δαύλειας. Η κύρια είσοδος της Ακρόπολης ονομάζεται Σιδερόπορτα. Τα ερείπια του τείχους διατηρούνται σχεδόν σε όλη την έκτασή του.

Το εκκλησάκι των Αγίων Θεοδώρων.

Το εσωτερικό του Κάστρου της Δαύλειας κρύβει μιαν έκπληξη για τους επισκέπτες του. Εκεί δεσπόζουν τα κατάλοιπα από το εκκλησάκι των Αγίων Θεοδώρων, μέσα από το οποίο η χριστιανική παράδοση συναντά την ειδωλολατρική. Το εκκλησάκι είναι μεσαιωνικό. Έχει κτιστεί επάνω στα θεμέλια του ναού της Πολιάδος Αθηνάς και με οικοδομικό υλικό προερχόμενο από το ναό αυτό. Από το εκκλησάκι σώζονται μόνο το σύνθρονο και κάποιες κολόνες. Το κάστρο στέκει και ατενίζει μονάχο του τον κάμπο της Δαύλειας, στον ίσκιο του επιβλητικού όγκου του βουνού Παρνασσού. Σίγουρα ο επισκέπτης ανταμείβεται με το παραπάνω με μια βόλτα μέχρι το δυσάλωτο τείχος του κάστρου με μια υπέροχη θέα του μεγάλου κάμπου και ένα από τα ωραιότερα ηλιοβασιλέματα στην περιοχή. Στην περιοχή του Κάστρου βρίσκονται σε εξέλιξη εργασίες διαμόρφωσης του εξωτερικού χώρου, με λιθόστρωτα μονοπάτια, δημιουργία πλατωμάτων θέας, ξύλινο αναψυκτήριο, χώρο στάθμευσης και ηλεκτροφωτισμό.

 Το ιστορικό μοναστήρι της Κοίμησης της Θεοτόκου Ιερουσαλήμ αποτέλεσε και αποτελεί αξιόλογο ιστορικό και θρησκευτικό κέντρο από την εποχή της Τουρκοκρατίας. έχει να μας διηγηθεί πολλές ιστορίες εθνικής υπερηφάνειας αλλά και καταστροφής. Απέχει 5 χιλιόμετρα από τη Δαύλεια και δεσπόζει στη δασωμένη ανατολική πλευρά του βουνού του Απόλλωνα, Παρνασσού και σε υψόμετρο 900 μέτρων. Η μονή είναι προστατευμένη από τα τέσσερα σημεία του ορίζοντα σε μία διάταξη που θυμίζει μεσαιωνική οχύρωση καθώς το εσωτερικό των τειχών αποτελούν τα κελιά των μοναχών. Στο κέντρο του τετραγώνου που διαμορφώνεται εσωτερικά βρίσκεται το καθολικό της μονής. Ο ναός είναι σταυροειδής εγγεγραμμένος τετρακιόνιος με προσθήκη δύο πεσσών δυτικά. Το τοπίο είναι μοναδικό σε ομορφιά και γαλήνη. Άγριες και απότομες οι πλαγιές του Παρνασσού στέκουν από πάνω του, ενώ από ψηλά κατεβαίνει το πυκνό δάσος του ελάτου που το ζώνει από παντού. Το εσωτερικό του μοναστηριού σε απόλυτη τάξη, καθαριότητα και καλαισθησία, o πολύ όμορφος κήπος καθώς και η φιλοξενία των μοναχών που διαβιούν εκεί ανταμείβει και τον πιο δύσκολο επισκέπτη. Ιδρύθηκε πιθανότατα το 1088, στα χρόνια του Aλεξίoυ Α' αυτoκpάτopα του βυζαντioυ χρονολογία ανοικοδόμησης και του καθολικού του. Βέβαια, ορισμένοι ερευνητές υποστηρίζουν ότι υπήρχε ήδη πριν από το 1000 μ.Χ. Οι εικόνες και οι τοιχογραφίες του, είναι έργα του 17' αιώνα, βυζαvτιvής τεχνοτροπίας, χρονολογία ανοικοδόμησης και της εκκλησίας του Μοναστηριού. Η καίρια θέση του το έκανε σταθμό και Κιβωτό Πίστης στην ιστορία της Κεντρικής Ελλάδας.

Ιερά Μονή Ιερουσαλήμ εσωτερικά.

Η σημερινή μορφή του ναού δεν είναι η αρχική, καθώς πρέπει να προηγήθηκαν στην ίδια θέση άλλοι δύο, που καταστράφηκαν από σεισμό (1870) και πυρκαγιές. Ξεχωριστό κεφάλαιο στις σελίδες της ιστορίας της Μονής αποτελεί η δραστηριότητά της κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας, οπότε υπαγόταν στην Ιερά Μονή Σινά. Την εποχή εκείνη οι μοναχοί της έδειξαν τρομερή ανδρειοσύνη, καθώς νοσήλευαν αρρώστους και τραυματίες, συντηρούσαν οικογένειες αγωνιστών, ανεφοδίαζαν τους κλέφτες και κρατούσαν ζωντανή την ελληνική γλώσσα και παράδοση. Για το λόγο αυτό πολλές φορές πολιορκήθηκε, κατακτήθηκε και καταστράφηκε από τους Τούρκους. Η νικηφόρα έκβαση της μάχης της Αράχωβας το 1826, οφείλεται σε μεγάλο βαθμό, σε μήνυμα που έστειλε ο ηγούμενος της μονής Παφνούτιος στον Γεώργιο Καραϊσκάκη με τον ανιψιό του να του πει πως ένα ασκέρι 2000 Τουρκαλβανών έχουν κατασκηνώσει στο μοναστήρι και πως την επαύριο θα περάσουν από την Αράχωβα με προορισμό τα Σάλωνα να βοηθήσουν τους πολιορκημένους Τούρκους από τον Πανουριά και τον Δυοβουνιώτη. Ξανά κτίστηκε όμως και σήμερα μετά από τους σεισμούς του 1981, αναστηλωμένο βρίσκεται ορθό και πάλι στις πλαγιές του Παρνασσού. Δυστυχώς οι συνεχείς καταστροφές της Μονής αφάνισαν πολύτιμα κειμήλια, χειρόγραφα και θησαυρούς. Σε αυτά που σώθηκαν συγκαταλέγονται σπουδαία έργα όπως οι φορητές εικόνες του τέλους του 17ου αιώνα Κρητικής τεχνοτροπίας, έργα του Νικολάου Καλλέργη (όπως αποδεικνύεται από υπογραφή στην εικόνα των Ταξιαρχών). Οι σπουδαιότερες είναι του Παντοκράτορα όπου χαρακτηρίζεται από την ήρεμη έκφραση της μορφής, η εικόνα της Θεοτόκου που κρατά το μικρό Ιησού προσευχόμενο, αυτή του Προδρόμου που απεικονίζεται με φτερά ως προάγγελος του Μεσσία και των Αρχαγγέλων οι οποίοι κρατούν μετάλλιο του Κυρίου. Αναφέρουμε χαρακτηριστικά τη φορητή εικόνα της Παναγίας Βρεφοκρατούσας, έργο του 16ου αιώνα. Η εικόνα φυλάσσεται και μεταφέρεται στο μοναστήρι για προσκύνημα μόνο σε εξαιρετικές περιστάσεις. Σήμερα η Μονή υπηρετείται από τρεις μοναχές και γιορτάζει στις 23 Αυγούστου. Την Ιερά Μονή Ιερουσαλήμ αξίζει να επισκεφτείτε την παραμονή της εορτής της, αλλά και οποιαδήποτε άλλη ημερομηνία. Θα εντυπωσιαστείτε από το επιβλητικό τοπίο που την περιβάλλει με άγριες και απότομες πλαγιές και άφθονα έλατα.

 Η απαρχή της Ιεράς Μονής Ιερουσαλήμ ήταν μια σπηλιά, στα νοτιοανατολικά της Μονής, όπου σήμερα βρίσκεται ο ναός της Παναγίας Φανερωμένης. Ο ναός εντυπωσιάζει τον επισκέπτη με τον τρόπο που είναι προσαρτημένος στο βράχο και για την αρμονική σύνδεσή του με το φυσικό τοπίο. Η σπηλιά μετασχηματίστηκε σε ναό την εποχή που οι ασκητές των Αγίων Τόπων κατέφυγαν στην περιοχή λόγω των διωγμών τους από τους Άραβες Σαρακηνούς. Το ναό κοσμούν τοιχογραφίες, που χρονολογούνται το 17ο αιώνα μ.Χ. και ακολουθούν την τεχνοτροπία της Κρητικής Σχολής. Ενώ σε ένα σημείο νερό αναβρύζει από τα σπλάχνα του βράχου κάτι σαν φυσικός αγιασμός για τον προσκυνητή.

 Μέσα στη Δαύλεια βρίσκεται και άλλος ένας θρησκευτικός χώρος άξιος προσοχής, το μεταβυζαντινό εξωκλήσι του Αγίου Γεωργίου. Είναι ρυθμού βασιλικής με εξωτερικά αντιστηρίγματα λιθοδομής και τοιχογραφίες του 18ου αιώνα. Επίσης έχουν βρεθεί πολλά σπηλαιολογικά ευρήματα. Έχει εκδηλωθεί ενδιαφέρον από τον Σπηλαιολογικό Ελληνικό Όμιλο (ΣΠΕΛΕΟ) και έχει σταλεί Σπηλαιολογική ομάδα για εξερεύνηση, φωτογράφηση και χαρτογράφηση των σπηλαιολογικών χώρων του δήμου και ειδικά του οριζοντίου σπηλαίου του Αγίου Γεωργίου. Δυστυχώς σήμερα το ξωκλήσι αυτό είναι σε πολύ κακή κατάσταση λόγω σοβαρών στατικών προβλημάτων.

 Το πετρόκτιστο παλιό ρολόι του οικισμού Δαύλειας στέκει με φόντο τον Παρνασσό επιβλητικό και αγέρωχο από το 1928 κοντά στην είσοδο της κεντρικής πλατείας στην πάνω πλευρά και σηματοδοτεί την πολιτιστική κληρονομιά της Δαύλειας. Αυτό το παλιό πανύψηλο πέτρινο Ρολόι πύργο που μοιάζει σαν να ελέγχει κάθε γωνιά του οικισμού έχει να διηγηθεί πολλές ιστορίες για τα σύγχρονα γεγονότα που σημάδεψαν την περιοχή. Επισκεφτείτε το και αφουγκραστείτε τα όσα έχει να σας πει, ενώ αν καθίσετε στην κεντρική πλατεία για ένα καφέ κάθε μισή και κάθε ώρα θα ακούσετε τον βαρύ και όμορφο χαρακτηριστικό κτύπο του.

 Γύρω από τον οικισμό της Δαύλειας υπάρχουν τέσσερεις παλιοί νερόμυλοι, των οικογενειών Κουκούτση, Κοπανιά, Κοσκινά και Μπάρλου που διασώζουν τον βασικό τους εξοπλισμό και μαρτυρούν την οικονομική της ευμάρεια. Ο μηχανισμός των νερόμυλων απαρτιζόταν από δύο μέρη: το κινητικό, που το αποτελούσαν ο τροχός («φτερωτή») και τα εξαρτήματά του, και το αλεστικό, που περιλάμβανε τις μυλόπετρες και τα εξαρτήματα λειτουργίας. Δύο αξιόλογα υδροκίνητα συγκροτήματα με νερόμυλους για το άλεσμα σιτηρών και καρπών, μαντάν(μ)ια για το κτύπημα των μάλλινων υφασμάτων και μικρές μονάδες παραγωγής ηλεκτρικού ρεύματος την περικλείουν. Ο νερόμυλος της οικογένειας Κουκούτση και ο «διόφθαλμος» διότι εξοπλισμένος με δύο ζευγάρια από μυλόπετρες νερόμυλος της οικογένειας Κοπανιά με οριζόντια μεταλλική φτερωτή είναι νερόμυλοι Ανατολικού τύπου με οριζόντια μεταλλική φτερωτή σύμφωνα με την διεθνή Μυλολογική κατάταξη και είναι ακόμα σε λειτουργία. Στα μαντάν(μ)ια της οικογένειας Τσαμαλή και Μπάρλου διασώζονται αρκετά στοιχεία των μηχανισμών τους. Στα συγγενικά με τους νερόμυλους παραδοσιακά συγκροτήματα των μανταν(μ)ιών η υδροκίνητη εξωτερική φτερωτή γυρίζει σε άξονα με σφήνες στερεωμένες πάνω του οι οποίες σηκώνουν τα ξύλινα κοπάνια τα οποία κτυπούν πέφτοντας, τα μουσκεμένα μάλλινα υφάσματα τοποθετημένα σε κοίλο κορμό, την επονομαζόμενη "κορίτα".

Τα Μαντάμια.

Στις υδροκίνητες μικρές οικογενειακές μονάδες με τα διάφορα παραδοσιακά εξαρτήματα τιθάσσευσης και εκμετάλλευσης της ενέργειας του νερού για την παραγωγής ηλεκτρικού ρεύματος μπορούμε να βρούμε αρκετές καινοτομίες της εποχής. Σε καλύτερη κατάσταση είναι αυτή της οικογένειας Κοπανιά. Το νερό γυρίζει οριζόντια φτερωτή ελληνικού τύπου, όπως και στους νερόμυλους. Η χάραξη δικτύου διαδρομών μέσα στο υποβλητικό τοπίο στους πρόποδες του Παρνασσού, για τους νερόμυλους, τις πηγές, τους υδροβιότοπους, τους καταρράχτες, τις κρήνες, μαζί με την παράλληλη αξιοποίηση των υδροκίνητων εργαστηρίων που σώζονται θα συμβάλλει στην ανάδειξη των σημαντικών μνημείων και του φυσικού περιβάλλοντος της Δαύλειας. Σήμερα λειτουργούν μόνο νερόμυλοι των οικογενειών Κουκούτση και Κοπανιά. Από τους υπόλοιπους διασώζεται μόνο ο βασικός εξοπλισμός, που καταδεικνύει τη μεγάλη δραστηριότητά τους.

 Εξαιρετικά όμορφες είναι οι λιθόκτιστες βρύσες που στολίζουν διάφορα σημεία του χωριού και αποτελούν μαρτυρία της ιδιαίτερα στενής σχέσης των κατοίκων της Δαύλειας, ήδη από τους αρχαίους χρόνους με το πολυτιμότερο αγαθό, το νερό. Οι πιο παλαιές βρύσες, χτισμένες με πέτρες που είχαν οπωσδήποτε κάλανο, πέτρα δηλαδή λαξεμένη κοίλη, γούρνα, για να πίνουν από εκεί τα μουλάρια και γενικά τα zώα και μασούρι, ένα κομματάκι σωλήνα, για να πίνουν από κει οι άνθρωποι και να παίρνουν νερό οι νοικοκυράδες για τα σπίτια τους. Οι βρύσες ήταν κατά το παρελθόν το κέντρο των κοινοτήτων, γύρω από τις οποίες οργάνωναν τη ζωή τους οι κάτοικοι. Με τις κανάτες και τα βαρέλια τους μετέφεραν το πολύτιμο νερό στα σπίτια τους. Οι βρύσες έχασαν την αίγλη τους με την εμφάνιση της οικιακής υδροδότησης. Ο ταξιδιώτης ακόμα και σήμερα μπορεί να ξεδιψάσει σε μια από αυτές τις βρύσες με την ιδιαίτερα όμορφη αρχιτεκτονική απολαμβάνοντας το κρυστάλινο γάργαρο νερό κατευθείαν από τις πηγές του Παρνασσού.

 Στο δρόμο για Δαύλεια και εντός της περιοχής Διστόμου υπάρχει σύγχρονο μνημείο με αναθηματική πλακέτα πλαισιωμένη από παραδοσιακή πέτρινη κατασκευή που μαρτυρεί το γεγονός της τοποθεσίας της Σχιστής Οδού, εκεί όπου ο Οιδίποδας σκότωσε τον πατέρα του Λάιο. Ο Παρνασσός πήρε το όνομα του από το γιό του Ποσειδώνα και της νύμφης Κλεοδώρας. Ήταν το ιερό βουνό του Απόλλωνα και του Διονύσου. Ο Απόλλωνας ίδρυσε στους πρόποδες του βουνού δίπλα στην Κασταλία πηγή το πασίγνωστο μαντείο των Δελφών καθώς και το Κωρύκιο Άντρο προς τιμή της νύμφης Κωρυκίας την οποία και ερωτεύτηκε. Καρπός του έρωτά τους ήταν ο Λυκωρέας από τον οποίο πρέπει να πήρε και το όνομα της μετά από παραφθορά, και η κορυφή Λιάκουρα. Ο Παυσανίας επίσης αναφέρει την ύπαρξη της Σχιστής οδού για το μαντείο των Δελφών όπου συνέβη και το αποτρόπαιο έγκλημα του Οιδίποδα.